Perły wczesnogotyckiej architektury sakralnej
BAZYLIKA KATEDRALNA W SANDOMIERZU etap I
W latach 2008-2011 Konserwacji poddano część wschodnią Bazyliki Katedralnej, czyli: Prezbiterium, Kaplicę Najświętszego Sakramentu oraz zakrystie Kanonicką, Wikariacką i Mansjonarską. Konserwacje prowadzono również w kaplicy Matki Bożej. Prace przeprowadził Międzyuczelniany Instytut Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP Kraków oraz firma konserwatorska KAMEX Konserwacja Obiektów Zabytkowych z Krakowa. Projekt prowadzony był przez Parafię Katedralną Narodzenia NMP w Sandomierzu. Dofinansowany w ramach wsparcia udzielonego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego a także ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego: Program Operacyjny „Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego” oraz Rady Miasta Sandomierza. Zarządzaniem realizacji projektu zajmowała się firma „ Gwiazdowski + Capital Investments Sp.zo.o „” S.K.A. Wykonano nowe instalacje: elektryczne, nagłośnieniowe, przeciwpożarową i antywłamaniową, za co odpowiadał Zakład Instalatorstwa p. Zygmunta Moskala z Sandomierza.
Dzięki tej inwestycji jedno z piękniejszych w Polsce wnętrz katedralnych odzyskało swój dawny blask. Największą wartość artystyczną w tym zespole stanowią odnowione freski bizantyjskie z fundacji Króla Władysława Jagiełły.
Prace konserwatorskie w Bazylice Katedralnej w Sandomierzu zaczęły się w czerwcu 2008 roku. Poprzedził je żmudny okres badań, ustaleń zakresu i zabiegów o pozyskanie środków na ten cel . Patronat nad dziełem odnowy objęli Biskupi Sandomierscy. Proces przygotowawczy rozpoczął Ksiądz Biskup Wacław Świerzawski, kontynuował Ksiądz Biskup Andrzej Dzięga a zwieńczył Ksiądz Biskup Krzysztof Nitkiewicz.
Dnia 17 stycznia 2005 r., został powołany dekretem biskupim Zespół 12 osób dla przygotowania koncepcji renowacji Bazyliki Katedralnej na którego czele stanął ś.p. ks. Bp. Marian Zimałek. Kapitułę Katedralną reprezentował ks. Prałat Zygmunt Gil, sekretarzem został konserwator diecezjalny ks. Andrzej Rusak. Prace prowadził ks. Kan. Zbigniew Mistak, proboszcz parafii katedralnej następnie ks. Kan. Bogdan Piekut. Przy udziale Komitetu na rzecz konserwacji Katedry w którym uczestniczyli min.: Wojewódzki Konserwator Zabytków Janusz Cedro i Burmistrz Miasta Sandomierza Jerzy Borowski, opracowany został program prac w trzech etapach. W pierwszym etapie zakładał konserwację prezbiterium, kaplicy Najświętszego Sakramentu i zakrystii. Drugi etap zakłada konserwację naw a trzeci ścian zewnętrznych i całego otoczenia katedry.
Freski gotyckie w katedrze sandomierskiej są wyjątkowym pomnikiem kultury duchowej, historii naszej ojczyzny ale też całej chrześcijańskiej tradycji, której budowanie zawdzięczamy naszym przodkom świadomym swej roli i powołania. Fundator fresków Król Władysław Jagiełło pozostawił w nich wyjątkowy zapis swej wiary i misji jakiej się podjął jednoczenia podległych sobie terenów pod znakiem Chrystusa. Wartość ponadczasowa i ponadregionalna tego dziedzictwa stała się podstawą do wypracowania projektu konserwacji całej przestrzeni wschodniej części bazyliki katedralnej. Środki na ten cel zostały pozyskane z Funduszu Norweskiego, z Ministerstwa Kultury oraz Miasta Sandomierza. Zły stan zachowania fresków zdobiących prezbiterium dawniej kolegiaty a obecnie bazyliki katedralnej wymagał w pierwszej kolejności podjęcia działań zmierzających do ich zabezpieczenia i konserwacji. Prace przy nich wzbogaciły i porządkują wiedzę o nich samych, o historii katedry i jej wyposażeniu. Dziś wiadomo, że sam czas ich powstania należy przesunąć dużo wcześniej niż to sądzono dotychczas. Powstały przed rokiem 1416 o czym świadczy herb Anny Cylejskiej, żony króla Jagiełły. Największym zaskoczeniem i radością było odkrycie dobrze zachowanej ich warstwy oryginalnej i to w ponad siedemdziesięciu procentach. Dotychczas twierdzono, że są mocno zniszczone i przemalowane. Pomniejszano ich wartość artystyczną w stosunku do fresków fundacji Jagiellońskiej z Lublina, Wiślicy Krakowa. Tymczasem okazało się, że troska Kapituły Kolegiackiej o nie w ciągu wieków była przemyślana. Kiedy powstawał ołtarz główny w 1756 r. wykonany przez Tomasza Góreckiego z Czarnej k/ Krakowa, przy budowie ceglanej oprawy zachowano specjalną dylatację wypełnioną włóknem. Ta odległość pozwoliła na zachowanie scen min.: Narodzenia Pana Jezusa czy Ukrzyżowania i to przecież w części niedostępnej i niewidocznej dla odbiorcy. Odkrycie to świadczy o szacunku i świadomości wartości dzieła. Prace konserwatorskie nad odkrytymi freskami trwające w latach 30-tych XX wieku, prowadzone pod kierunkiem prof. Juliusza Makarewicza, polegały również na świadomym przemalowaniu farbami, które teraz udało się usunąć. Z podziwem możemy dziś o tym mówić. Szanując również teraz te zabiegi i prace z tamtej konserwacji zostały zachowane realizacje malowania służek i żeber sklepiennych oraz partie malarskie w tych miejscach, gdzie nie zachowały się wcześniejsze freski. Obecnymi pracami przewodził prof. Władysław Zalewski, znany z podobnych realizacji w kraju i zagranicą oraz prof. Ireneusz Płuska, specjalista od konserwacji kamienia. Pani prof. Małgorzata Smorąg-Różycka opracowywała stronę ikonograficzną, prowadząc analizę stylistyczną dowodziła bezpośrednim związkom z malarstwem bizantyńskim. W pracach badawczych nad ustaleniami historycznymi uczestniczyła p. Urszula Stępień. Nad całością koordynację prowadził p. Marek Wawrzkiewicz. Zespół konserwatorski pracujący przy samych freskach poprowadziła p. Bożena Żbikowska-Sobieraj, doświadczona w tej dziedzinie konserwator Zabytków z Sandomierza. Instalacje elektryczne i systemy zabezpieczeń i nagłośnienie przeprowadził p. Zygmunt Moskal z Sandomierza. Krótki czas realizacji projektu wymagał wydłużonego dnia pracy w trudnych warunkach. Atmosfera jednak była bardzo pozytywna i przyniosła wspaniałe owoce.
Omawiając wykonane prac w tym etapie odnowy katedry nie można zapomnieć o odkryciu i zabezpieczeniu wcześniejszych niż freski jagiellońskie, malowideł zachowanych za stallami oraz o malowidłach barokowych, zdobiących kaplicę Najświętszego Sakramentu. One również zostały oczyszczone i zakonserwowane. Zawierają bardzo bogaty program ikonograficzny. Te średniowieczne, łączone z czasem Kazimierza Wielkiego są związane z tradycją ewangelizacji przez obraz, (w szerokim rozumieniu tzw. Biblia Pauperum /Biblia ubogich/) i ukazują Mękę, Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa oraz Sąd Ostateczny. Dotychczas znane były jedynie fragmenty określane jako, być może historyczny zapis fundacji miejsca a znajdujące się blisko wejścia do zakrystii. Ich analizy mamy nadzieję rozjaśnią naszą wiedzę o nich. Natomiast barokowe, iluzjonistyczne przedstawienia w Kaplicy Najświętszego Sakramentu związane są z duchem odnowy Kościoła po Reformacji. Ikonografia Kaplicy przybliża temat chwały wiary i tajemnicę Eucharystii. Odnowione przez Tadeusza Galanta z pracowni konserwacji rzemiosła artystycznego na Wawelu srebrne cyborium z 1639 roku, fundowane przez ks. Kanonika Wojciecha Lipnickiego, co potwierdza herb Hołobuk należy do najstarszych i najcenniejszych zabytków tego rodzaju w Polsce. Włączono je w 1699r. w wykonane nowe przez Karola Kulickiego, barokowe tabernakulum z nastawą również wykładaną srebrnymi figuralnymi plakietami.
Konserwacji zostały również poddane ołtarze, portale, epitafia, stalle, posadzki projektowane przez Kacpra Bażankę; zakrystie wraz z wyposażeniem, zakrystia mansjonarska, kaplica Najświętszej Maryi Panny Niepokalanej z obrazem Matki Bożej Ostrobramskiej, żyrandole, ponadto okna w omawianej części prezbiterium z witrażami, wymiana wszystkich instalacji i oświetlenie, to w skrócie wyliczony ogrom prac przeprowadzonych w ostatnich trzech latach.
Odzyskany na nowo pierwotny blask tej przestrzeni sakralnej budzi duże duchowe doznania i mam nadzieję, że będzie zachwycał i pomagał w modlitwie wielu przyszłym pokoleniom.
ks. Kan. Andrzej Rusak,
dyr. Muzeum Diecezjalnego w Sandomierzu