Problemy renowacji zabytkowych budowli sakralnych
Harmonia bryły kościoła, porządek układu cegieł, kolor i faktura tynku, piękno rzeźb i fresków a nawet ślady narzędzia pozostawione przez rzemieślnika na kamieniu, te i wiele innych cech świadczą o urodzie zabytku. Piękno to więcej niż uroda. Miliony ludzi pokonuje ogromne odległości, aby doświadczyć kontaktu z prawdziwym pięknem świątyń i klasztorów. Naczelnym założeniem współczesnej konserwacji zabytków jest zachowanie w jak największym stopniu ich autentyzmu. Takie założenie wymaga od konserwatora lub wykonawcy remontu posługiwania się materiałami i technologiami jak najlepiej „współpracującymi” z materiałami oryginalnymi, zarówno pod względem technicznym, jak i estetycznym. Z drugiej strony do przywrócenia pierwotnej estetyki elewacji często trzeba posłużyć się nowymi środkami technicznymi zapewniającymi trwałość i wysoki stopień ochrony przed działaniem czynników atmosferycznych, penetracją wody z gruntu w obrębie piwnic i cokołów. Technologie te dają trwałe, skuteczne (potwierdzone naukowymi badaniami) rezultaty, pod warunkiem ich właściwego zastosowania przez fachowe firmy a w obiektach zabytkowych przez dyplomowanych konserwatorów zabytków.
Każdy obiekt wymaga indywidualnego podejścia
Stosowane materiały powinny pozwolić na właściwe dobranie ich do konkretnego zadania zgodnie z zasadą, że „każdy obiekt jest indywidualnym problemem do rozwiązania”. Na rynku pojawiają się wciąż nowe, wyspecjalizowane produkty i technologie. Stawia to niejednokrotnie księży, wykonawców i projektantów przed koniecznością stałego poszerzania wiedzy technologicznej. Jedną z głównych przyczyn destrukcji cokołów budynków i tynków leżących powyżej, jest woda przedostająca się z gruntu do fundamentów, niosąca zanieczyszczenia solne. Dla skutecznego zatrzymania wód opadowych i gruntowych napierających na ściany budynku zanurzone w glebie a także wód podciąganych kapilarnie przez fundament powinien być zastosowany sprawdzony system izolacji pionowej i poziomej.
Remmers od dziesięcioleci na rynku renowacji
Istnieją firmy od lat zajmujące się tworzeniem kompletnych systemów hydroizolacji fundamentów budynków oraz renowacji ich elewacji. Remmers od ponad 70 lat jest znanym w Europie, producentem materiałów do konserwacji zabytków architektury. Renowacja zabytkowych budynków powinna się rozpocząć od zapewnienia szczelności hydroizolacji fundamentów i piwnic!
Jednym z bardziej znanych jest system Kiesol. W ramach systemu dostępne są rozwiązania uniwersalne i sprawdzone w ciągu kilkudziesięciu lat stosowania w tysiącach zawilgoconych budynków w tym sakralnych.
Jak czyścić żeby nie zniszczyć zabytku?
Każda renowacja elewacji składa się z trzech zasadniczych etapów: czyszczenia, naprawy uszkodzeń i uzupełnienia ubytków, a wreszcie zabiegów ochronnych. Każdy z tych etapów ma swoją specyfikę i w przypadku zabytkowych kościołów wymaga zaangażowania dyplomowanych konserwatorów dzieł
Czyszczenie - delikatne i „na sucho”.
Celem czyszczenia jest usunięcie z powierzchni elewacji nawarstwień o różnym charakterze, zazwyczaj pozbawionych jakichkolwiek funkcji ochronnych, natomiast nieestetycznych, zacierających pierwotny wygląd elewacji, założony przez twórców budowli. W zanieczyszczonym środowisku wielkomiejskim powszechnie występują ciemne nawarstwienia korozyjne. Jeżeli dodamy zanieczyszczenia biologiczne (porosty), wykwity zaprawy wypłukiwanej przez wodę opadową, stare, osypujące się powłoki malarskie, czy graffiti wykonywane na murach, możemy stwierdzić, że prawie każda odnawiana elewacja kościoła wymagać będzie zabiegu czyszczenia.
Podczas czyszczenia elewacji należy przestrzegać zasady minimalnej interwencji. Konieczne jest usunięcie szkodliwych i szpecących elewację nawarstwień, pod warunkiem pozostawienia w stanie możliwie niezmienionym pierwotnej powierzchni materiału oraz patyny świadczącej o historii obiektu. Elewacja „przeczyszczona” z uszkodzeniami i zatarciem faktury powierzchni, zaokrągleniami ostrych krawędzi, z cegłami pozbawionymi naturalnego spieku, to częsty błąd w trakcie czyszczenia. Rozwiązania mogą być różne. Na przykład; oczyszczanie metodą Rotec - strumieniowania miękkim ścierniwem, stycznie do powierzchni, stosowanie bez emisyjnych kompresów redukujących zabrudzenie i elastycznych preparatów czyszczących do wnętrz - Remmers Arte Mundit. Inną metodą czyszczenia jest posługiwanie się gorącą parą wodną lub czyszczenie chemiczne, specjalistycznymi pastami do czyszczenia elewacji. Chemiczny środek do oczyszczania piaskowca i elewacji ceglanych, w postaci pasty nie przeniknie do objętości porów materiału, ale pozostanie na jego powierzchni, czyli tam, gdzie jest potrzebny. Po wymaganym okresie oddziaływania, pasta zostanie szybko spłukana wodą. Oszczędność w zużyciu środka czyszczącego i mała ilość wody wprowadzonej do murów to zalety czyszczenia pastami. Powszechne zastosowanie na polskim rynku konserwatorskim znalazł preparat Remmers Clean FP. Cienką warstwę pasty nanosimy na czyszczoną powierzchnię, pozostawiamy na około 5 minut i spłukujemy ciepłą wodą pod ciśnieniem.
Naprawy i uzupełnienia ubytków w kamieniach i cegle
Konserwacja i rekonstrukcja w renowacji stanowią ważną część programu renowacji wątków ceglanych lub kamiennych. Firmy specjalizujące się w tym zakresie starają się o zaoferowanie wykonawcom odpowiednich „narzędzi” technologicznych, którymi można posłużyć się do rozwiązania zróżnicowanych problemów występujących w trakcie wzmacniania osypujących się kamieni, tynków i cegieł jak też w zakresie wypełnienia ubytków. Mają one nie tylko służyć technicznym celom konserwacji, tj. zahamowaniu zniszczeń, ale również odtworzeniu zbliżonego do pierwotnego wyglądu zabytku.
Każdy wykonawca prac renowacyjnych na zniszczonej elewacji bardzo szybko stanie przed problemem; które z jej elementów uznać za uszkodzone nieodwracalnie i usunąć, a które poddać wzmocnieniu i naprawie?
Współczesna tendencja jest oczywista, zachować jak najwięcej oryginału, bez zmiany wyglądu i właściwości, zwłaszcza, jeżeli dekoracja ma wysoką wartość zabytkową i historyczną.
Zabieg strukturalnego wzmacniania osłabionego, pozbawionego pierwotnego spoiwa kamienia polega na nasyceniu go płynnymi związkami estrów kwasu krzemowego KSE, znanymi także pod nazwą Steinfestiger. Po okresie kilku tygodni reakcja dobiega końca. Na rynku istnieje cała rodzina impregnatów wzmacniających, różniących się ilością wytrąconej po reakcji krzemionki, a więc efektem wzmocnienia. Należy zaznaczyć, że estry kwasu krzemowego są obecnie jedynymi polecanymi preparatami wzmacniającymi zalecanymi do konserwacji nawet najcenniejszych zabytków rzeźby kamiennej, detalu kamieniarskiego, wątków ceglanych i tynków o wysokiej wartości artystycznej
Dla uzupełniania ubytków w kamieniu i cegle powszechnie są stosowane gotowe masy wybarwione na kolor uzupełnianego podłoża. Renomowani producenci oferują produkty w wielu wariantach odcieni barwnych, ziarnistości i twardości jak Remmers RM. Barwiona w masie zaprawa mineralna, po zarobieniu z wodą, jest nakładana w miejscach uszkodzeń, w przypadku głębszych ubytków warstwowo. Produkt ten po związaniu cechuje niski poziom naprężeń wewnętrznych, jak i uziarnienie wypełniacza mineralnego zbliżone do drobnoziarnistej struktury kamienia lub cegły.
Z kolei zaprawy do spoinowania cegieł i kamieni Remmers FM cechuje po związaniu wysoka przyczepność do podłoża i względna elastyczność, tak, więc nie dochodzi do pojawiania się rys lub spękań.
Ochrona elewacji - to ochrona przed wodą!
Oczyszczenie elewacji, naprawa uszkodzonych tynków, renowacja elementów kamiennych, uzupełnienie ubytków cegieł i spoin nie mogą kończyć zabiegów renowacyjnych na elewacji zabytkowej świątyni. Bez przeprowadzenia odpowiednich zabiegów ochronnych, szczególnie w środowisku wielkomiejskim powierzchnia materiałów budowlanych szybko pokryje się nowymi nawarstwieniami korozyjnymi, pojawią się zniszczenia i uszkodzenia.
Zabezpieczenie budynku przed działaniem wody opadowej musi oczywiście objąć sprawne odprowadzenie wody rynnami i rurami spustowymi. Ważną rolę odgrywają prawidłowo wyprofilowane obróbki blacharskie elementów zalewanych wodą, takich jak parapety okienne i gzymsy. Te stosunkowo proste działania nie są jednak wystarczające.
Dla skutecznej ochrony całej powierzchni elewacji przed niepożądanym wnikaniem wód opadowych i wilgoci z powietrza konieczne jest wykonanie impregnacji hydrofobizującej. Polega ona na wprowadzeniu do przestrzeni porowatej materiału - środków chemicznych nadających mu właściwości odpychania wody – nie zwilżalności. Należy zadbać o dobre nasycenie przestrzeni porowatej materiału, najlepiej na drodze ciągłego przepływu roztworu impregnującego po powierzchni materiału. Dopiero wprowadzenie dostatecznej ilości roztworu gwarantuje osiągnięcie odpowiedniej grubości strefy hydrofobowej i jej efektywnych właściwości. Hydrofobizacja materiałów stała się dzisiaj wyspecjalizowanym działem chemii budowlanej. Czołowi producenci mają w swych ofertach nawet kilkanaście preparatów różniących się rodzajem środka hydrofobizującego i zastosowanymi rozpuszczalnikami, dostosowanych do różnych materiałów występujących na elewacjach. Wygląd i kolor materiału nie ulega zmianie. Po zastosowaniu impregnatów Remmers Funcosil następuje istotne obniżenie wchłaniania szkodliwych substancji, zabrudzeń, ustaje zagrożenie porostami pojawiającymi się na wilgotnych podłożach, a suche ściany cechuje niska przewodność cieplna (oszczędzamy energię). Podobnie zastosowanie powłok silikonowych modyfikowanych wodnymi roztworami wosków mikrokrystalicznych stanowi ochronę elewacji przed graffiti i ułatwia ich usuwanie. Trzeba zaznaczyć, że koszt zabiegu hydrofobizacji można uznać za niewielki, biorąc pod uwagę osiągany długotrwały efekt ochronny.
Jakie tynki i farby na elewacje kościoła?
Na koniec trudno nie wspomnieć o dwóch najbardziej powszechnych sposobach dekoracji i ochrony elewacji przed wpływami atmosferycznymi, jakimi są tynki i powłoki barwne. Doskonałym przykładem mogą być solo chłonne tynki „renowacyjne”. Po odcięciu dopływu wilgoci do ścian zastosowanie znajdują tynki wysoko porowate, gromadzące sole wydostające się ze ścian. Są to lekkie tynki, zawierające w swej strukturze przestrzenie, w których mogą gromadzić się sole wydostające się z zawilgoconych ścian. Tynki renowacyjne renomowanych firm poddawane są kontroli niezależnego instytutu badawczego, który nadaje im certyfikat, jakości oznaczony skrótem WTA. Specjalistyczne tynki renowacyjne są trwałym odpornym na zasolenie podłożem pod powłoki malarskie.
Innym przykładem wielostronnego „narzędzia” technologicznego są farby silikonowe oparte na spoiwie krzemoorganicznym o właściwościach hydrofobowych i ochroną przed porastaniem przez glony Remmers Color LA. Powstałe powłoki cechuje wysoka przepuszczalność pary wodnej i dwutlenku węgla, wysoki stopień ochrony podłoża przed wnikaniem wody opadowej i brudzeniem, jak i trwałość wynoszącą wg badań w Europie Zachodniej 15 lat i więcej. Odmianą farb silikonowych są farby silikonowo-wapienne Remmers Color LA Historic o charakterze półprzeźroczystym - laserunkowym. Umożliwia to w razie potrzeby odejście od kryjącego położenia powłoki barwnej na rzecz podejścia konserwatorskiego, scalającego jedynie w niezbędnym stopniu naturalnie zmienioną i zróżnicowaną powierzchnię elewacji.
Wapno jest zdrowe dla ścian!
Wynikiem nowoczesnych metod przetwarzania spoiwa wapiennego, tak, aby poprawić jego parametry odporności na erozję we współczesnym środowisku naturalnym, są zaprawy cienkowarstwowe i farby wapienne oparte na spoiwie wapna zdyspergowanego bez dodatku dodatkowych spoiw wiążących.
Czysty, biały wodorotlenek wapnia poprzez opatentowany proces technologiczny poddawany jest rozdrobnieniu na mikrocząsteczki, dzięki czemu przyjmuje postać wodnej dyspersji wapiennej. Ma ona kilkakrotnie przyspieszone wiązanie, zwiększoną odporność na kredowanie, wytrzymałość na odrywanie. Materiały oparte na wapnie dyspergowanym są stosowane, jako materiały do konserwacji sztukaterii i polichromii we wnętrzach kościołów, lecz także na elewacjach. Efekt plastyczny, harmonia z oryginałem i absolutna neutralność dla obiektu stawiają farby wapienne Remmers Color CL Historic, jako jedne z najlepszych farb wapiennych obecnie dostępnych na rynku.
Remont, renowacja. konserwacja. Zawsze w poszukiwaniu piękna i harmonii.
Gospodarz świątyni, właściciel, architekt, projektant, konserwator – działając wspólnie, mogą znaleźć najlepsze w danym przypadku rozwiązania i odpowiedzieć na potrzeby poddanego renowacji zabytkowego obiektu, często powstającego przez wieki, wysiłkiem wielu pokoleń. Równie ważna jest harmonia i współpraca oraz wykorzystanie trwałych i naukowo sprawdzonych technologii podczas remontów współczesnych kościołów.
mgr Jacek Olesiak
konserwator dzieł sztuki
Remmers Polska sp. z o.o.